„Płowa Bestia” Paweł Wiedermann

 „Płowa bestia: Powieść” to tytuł książki autorstwa Pawła Wiedermana, opublikowana w Monarchium w 1948 roku w języku polskim przez EUCOM Civil Affairs Division, Authorization Number UNDP (nr 219) i liczy 415 stron. Natknąłem się na nią przypadkowo przy badaniu historii Żydów na Górnym Śląsku. Zupełnie przypadkowo udało mi się nabyć jej egzemplarz. Z biegiem czasu starałem się informować o niej badaczy zajmujących się tematyką Zagłady Żydów na Górnym Śląsku. Mimo, że jest to pozycja niezwykle ważna w poznaniu dziejów organizacji i funkcjonowania gett na Górnym Śląsku niewielu badaczy o niej wie.

Obecnie na świecie w bibliotekach znajduje się 17 egzemplarzy (Niemcy 2, Francja 1, USA 11, Izrael 3). W Polsce żadna biblioteka nie ma oryginału. Z mojego prywatnego egzemplarza wykonałem kserokopię dla biblioteki IPN w Katowicach i biblioteki Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Chciałem wypożyczyć egzemplarz Bibliotece Śląskiej w Katowicach celem zdigitalizowania i udostępnienia na portalu Śląskiej Biblioteki Cyfrowej. Mimo wielkich chęci prawa autorskie zabraniają jej udostępnienia cyfrowego, bowiem nie minęło 70 lat od śmierci autora.

Powieść Wiedermana to ważne źródło do poznania dziejów martyrologii żydowskiej w latach 1939 - 1945. Wprawdzie, akcja jej rozgrywa się na niewielkim obszarze a mianowicie na t.zw. Górnym i Wschodnim Śląsku, lecz mimo to wykracza ona treścią swoją daleko poza te ciasne granice. Albowiem Niemcy w dziele niszczenia Żydów działali wszędzie według jednolitego, z góry opracowanego planu, a my Żydzi tak samo wszędzie reagowaliśmy. Jest jeszcze inny wzgląd, dla którego opowieść niniejsza ma charakter ogólny. Główna jej postać,

prezes Rady Starszych sosnowieckiego getta Mojżesz Merin, miał ambicje polityczne na miarę europejską, pisząc o nim trudno nie zahaczyć o wszystkie inne, największe środowiska żydowskie w Europie, dokąd jego wpływy faktycznie sięgały. To, co poznaje czytelnik, nie jest kroniką ani historią pewnej epoki, lecz opowiadaniem o przeżyciach Wiedermana na tle najtragiczniejszej epoki w dziejach martyrologii żydowskiej. Mimo wyboru beletrystycznej formy przekazu autor starał się w miarę możliwości być obiektywny. Forma dialogowa doskonale podnosi dramaturgię fabuły. Siłą tej książki są podawane fakty tak, jak w jego oczach przedstawiały się w momencie dziania się. Kiedy książkę tę pisał, dymiły jeszcze dniem i nocą kominy krematoriów w Auschwitz, Treblince i w Majdanku i nie miał nadziei na przeżycie. Pisał ją w ukryciu, w bunkrze od l6 grudnia 1943 do 26 lipca 1944 roku dosłownie na kolanie, z braku stołu, zamieniony przy tym wciąż w słuch, czy nie zbliża się niebezpieczeństwo z zewnątrz, które w jednej chwili położyłoby kres jego twórczości. Gdy zaczął pisać swoją powieść Zagłębie Dąbrowskie (włączone w czasie wojny do Rzeszy i

do Prowincji Górnośląskiej) obejmowało największe skupienie Żydów w okręgu, przy czym Będzin liczył około 29 tysięcy żydów, Sosnowiec 27 tysięcy, Dąbrowa Górnicza około 5500. Poza tym Chrzanów miał około 9000, Zawiercie przeszło 6000, Olkusz niespełna 4000. Do gmin z liczbą Żydów przeszło 1000 należały: Ząbkowice, Modrzejów, Jaworzno i Strzemieszyce. Do mniejszych gmin należały: Kłobuck, Krzepice, Andrychów, Sucha i. t. d. Na Śląsku w właściwym tego słowa znaczeniu gmin żydowskich już nie było. Jeszcze w roku 1940 została ludność żydowska zarówno ze Śląska jak i z Zaolzia przesiedlona do wyżej wymienionych gmin. W książce znajdują się informacje o wysiedleniach i sytuacji ludności żydowskiej praktycznie z każdego większego miasta wojennej Prowincji Górnośląskiej.

Paweł (Feiwel) Wiederman urodził się w Krakowie dnia 20 lutego 1889 roku jako syn Reisel GOLDSTOFF (ur. 1856 Krakow) i Chaima WIEDERMANNA (ur. 1856 Kamieniec Litewski gub. Grodzisk). Początkowe nauki pobierał prywatnie, jako autodydakta złożył egzamin wstępny do piątej klasy Państwowego Gimnazjum im Św. Anny w Krakowie, do którego uczęszczał przez trzy lata i uzyskał w roku 1910 egzamin dojrzałości z odznaczeniem. Na Uniwersytecie Jagiellońskim studiował prawa i nauki polityczne i otrzymał stopień doktora praw. Po ukończeniu studiów, prawniczych studiował na tym samym uniwersytecie filozofię i uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich. Po zwolnieniu z armii austriackiej, w której szeregach brai udział w pierwszej wojnie światowej, zajął się jako jeden z pierwszych organizowaniem żydowskiego szkolnictwa średniego w Polsce. Od roku 1918 - 1923 jest dyrektorem gimnazjum „Jabne” w Będzinie a od, 1923 - 1939 dyrektorem gimnazjum w Sosnowcu. Podczas okupacji niemieckiej w latach 1939 - 1943 organizuje w całym Okręgu Wschodniego i Górnego Śląska szkolnictwo powszechne i zawodowe w ramach przewarstwowienia ludności żydowskiej. Napisał książkę o przewarstwowieniu ludności żydowskiej i Cały szereg prac na tematy pedagogiczne i krajoznawcze. Brał żywy udział w życiu społecznym i politycznym, był radnym miasta Będzina, był założycielem i prezesem Żyd. Tow. Krajoznawczego w Zagłębiu Dąbrowskim, Oddziału Polskiego Związku Narciarskiego, Oddziału Tow. „Nadzieja” dla ratowania zdrowia chorej młodzieży żydowskiej. Był członkiem Okręgowej Rady Szkolnej w

Sosnowcu, Wydziału Głównego Tow. „Nadzieja” w Krakowie, Wydziału Głównego Żyd. Tow. Krajoznawczego w Warszawie, Tow. Popierania Biblioteki Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. itd.. Został zapisany do Złotej Księgi Funduszu Narodowego.

Aby móc udostępnić powieść staram się od wielu lat dotrzeć do spadkobierców autora, bowiem on sam za pewne już nie żyje. Ustaliłem, że przed 1950 rokiem wyemigrował do Izraela z Monachium. W 1955 roku jego nazwisko widniało jako zamieszkałego na przedmieściach Nowego Jorku. Na tym ślad się urywa. Jego żoną była Braindel Maria RECHNIC ur. 1891 w Bedzinie, z którą zawarł ślub w Będzinie 30 listopada 1917 roku, mieli syna Aleksandra Jakoba Wiedermanna ur. 16 lipca 1919 w Krakowie. W czasie wojny żona i syn zginęli. Nie ustaliłem, czy po wojnie Paweł Wiedermann ponownie się ożenił i czy miał dzieci.

Tekst przygotowany na I Seminarium Naukowe Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich i Polskiego Towarzystwa Studiów Jidyszystycznych (we współpracy z Instytutem Judaistyki UJ) pt. Zagłada w Europie Środkowo-Wschodniej – nowe źródła, nowe interpretacje. Wygłoszony 26 września 2016 w Krakowie.

P.S. Dnia 10 czerwca 2020 ten jedyny znany polski egzemplarz przekazałem w darze Bibliotece Śląskiej w Katowicach